Edyta Kilian, Urodzona w 1988 roku w Wałbrzychu. Doktorantka nauk humanistycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Absolwentka policealnego studium aktorskiego LART STUDIO w Krakowie. Adeptka Instrumentalnego Teatru Wspólnoty Trzeci Teatr przy Teatrze Dramatycznym im. Jerzego Szaniawskiego w Wałbrzychu. Zainteresowania z zakresu liryki, poezji hipertekstowej, filmoznawstwa, teatrologii oraz teologii w kontekście badań obrazu Boga w polskiej liryce.
IV.4.5. Podobieństwo sztuki „4:48 Psychosis” z tematyką i wymową greckiej tragedii
„Widmo” antycznej tragedii w dwudziestowiecznej formie dramatu jest dodatkowo widoczne w tematyce i wymowie utworu. Dramatyzm bohaterki Sary Kane wskazuje
na zaistnienie w utworze antycznego pojęcia: „fatum”1, które wywołuje sprzeczność
między dążeniami postaci, a rzeczywistością. Zły los unicestwia wszelkie starania bohaterki naraz prowadząc ją do klęski.
Nie obce są brytyjskiemu dziełu zdarzenia perypetii2 i katastrofy3, które występują, jako dualne komponenty akcji utworu. Ze względu na fakt, iż dramat rozpatrywany jest w kontekście całej biografii Sary Kane można stwierdzić, iż raptownym
i niespodziewanym zdarzeniem jest napisanie owego dzieła. Gdyż to ono stanowi swoisty rozrachunek angielskiej brutalistki z miłością, Bogiem i społecznym środowiskiem.
Jednocześnie wniknięcie w strukturę dramatycznego tekstu odsłania,
iż dla każdego z powyższych kontekstów wyznaczony jest niespodziewany zwrot akcji. Życiowym przełomem dla aspektu miłości będzie poczucie samotności. Kontekst Boga wiąże się ze świadomością bohaterki o jej głębokiej religijności, mimo wyartykułowanych bluźnierstw i inwektyw ukierunkowanych w stronę sakralnej sfery. Zaś społeczne środowisko ukaże ogromną zależność postaci od otoczenia. Jednakże przypatrzywszy się semantycznej płaszczyźnie tekstu wskazać można na jeden, bezsprzeczny dowód zaistnienia perypetii. Ostro naznaczona decyzja o samobójstwie jest zdarzeniem decydującym o przełomie w życiu bohaterki. Co ciekawe owy fakt naraz łączy się
z pojęciem katastrofy, jako klęski poprzedzającej bezpośrednio: „rozwiązanie akcji utworu”.4 W dramacie uśmiercenie głównej bohaterki wiąże się naraz z późniejszą decyzją o samobójstwie autorki analizowanego dzieła.
Tragiczna dola postaci łączy się z ujętymi w utworze kategoriami hybris i hamartii. Pierwsze ze swoistych dla antycznej tragedii pojęć przejawia się w dumie i pysze bohaterki, która poprzez bluźnierstwa wobec Stwórcy ściąga na siebie jego gniew.
Hamartia to: „wina tragiczna”, błędne rozpoznanie i fałszywa ocena własnej sytuacji
przez bohatera tragedii, który nieświadom istotnego sensu okoliczności, w jakich się znalazł, popełnia czyny prowadzące do (...) katastrofy”.5 Zapętlenie bohaterki dramatu
w wirze wewnętrznego świata doprowadziło jednocześnie do niemożności realnego oszacowania przez postać spraw należących do rzeczywistości.
Dualny charakter otrzymała także występująca w dramacie ironia tragiczna,
która: „wynika z ostrego przeciwieństwa między świadomością bohatera i jego rzeczywistą sytuacją (...)”.6
W pewnym momencie umysł postaci utworu został zaprogramowany na odbiór wyłącznie negatywnych oraz fałszywych zdarzeń i emocji dziejących się w świecie.
Szlachetne i cnotliwe akty czynu człowieka nabierają u bohaterki cech interesowności. Wskutek czego osoba Sary zostaje pozbawiona wszelkich warstw ochraniających postać przed złem i dobrem rzeczywistości. Postawa „zaakceptowanej bierności” rodzi podobieństwo z koncepcją noblisty, Czesława Miłosza, który w swojej twórczości wypowiadał się na temat funkcjonowania człowieka po wojnie.7 Zdaniem poety
i angielskiej brutalistki fakt fizycznego przetrwania ludzkiej istoty nie kłóci się
z jej wewnętrznym, duchowym wymarciem, które jest skutkiem przekroczenia granicy odczuwalności jakichkolwiek emocji. Sens estetycznej kategorii zasadza się na braku wpływu emocjonalnego stanu Kane na otaczającą rzeczywistość, która mimo owych sprzeczności nieprzerwanie brnie ku destrukcji.
Tragizm wyrażony w dziele spaja uczucie powagi z nieumiejętnością rozwikłania konfliktu bohatera. Omawiana kategoria estetyczna dramatu objawia się naraz w strukturze tragicznej postaci, która charakteryzuje się nieprzeciętnością i wiarą w emfatyczne ideały. Dlatego przekazywane przez Kane wartości i zasady są naraz źródłem jej sukcesu
i zakleszczenia we wzorcu nie dającym się przetestować w realnych warunkach życia.
Pisarka dla wytworzenia nastroju tragizmu posłużyła się ceremonialnym i monumentalnym tonem wypowiedzi, której podstawowym celem było wywołanie uczucia katharsis.
Starożytne oczyszczenie przyjęło w dziele dwojakie znaczenie. Po pierwsze Kane
za Arystotelesem dąży do tego, aby śmierć głównej postaci dramatu była dla niej powodem do uwolnienia się od uczuć litości i trwogi.8 Owe oswobodzenie jest zauważalne
na przestrzeni formalnej tekstu. Wtedy, gdy Sara umieszcza słowa w asynchronicznej pozycji, co jednocześnie stanowi dowód na ulotność, efemeryczność wypowiedzi.
„Pada czarny śnieg
w śmierci będziesz ze mną
nigdy wolna
Nie pragnę śmierci
żaden samobójca jej nie pragnął
patrz jak znikam
patrz jak
znikam
patrz
patrz
patrz”9
Semantyczna płaszczyzna powyższej cytacji ukazuje neutralność i nieekspresyjny charakter wysłowienia postaci. Jawiący się w mowie bohaterki spokój połączony
z tematyką o śmierci naraz stanowi powód do wywołania u odbiorcy kataraktycznego uczucia. Z tym, że antycznemu oczyszczeniu będzie już towarzyszyć emocja litości i trwogi. Bezpośredni zwrot postaci: „patrz jak znikam” 10 stanowi próbę nawiązania kontaktu z widzem, bądź czytelnikiem. Jednocześnie da się zauważyć, iż uczucie bólu, cierpienia, nienawiści i miłości – zarazem zostało przeniesione w sferę emocji niepojętych przez rozum zwykłego człowieka. Zatem neutralizm Kane jest naraz prowodyrem do przemyśleń i refleksji odbiorcy.
IV.5. Podobieństwo sztuki „4:48 Psychosis” z tragedią William’a Shakespear’a
Dramat, pt.: „4:48 Psychosis” posiada równocześnie elementy wspólne
dla nowożytnej tragedii, której twórcą jest brytyjski dramaturg William Shakespeare.11
Po pierwsze dzieło Sary Kane występuje przeciwko założeniu jednolitości estetyk. Autorka świadomie łączy prozę w dialogach z poetyckim charakterem monologów. Należy przy tym zaznaczyć, iż owa kontaminacja stylów łączy się
- z właściwą dla reformatora teatru - zmiennością nastroju w dziele. Wobec tego tragizm i drastyka scen przeplata się z żartobliwymi, groteskowymi, wręcz abstrakcyjnymi fragmentami wypowiedzi postaci. Charakterystyczne dla brytyjskiej sztuki jest również powielenie za szekspirowskim dziełem idei, w której przyroda stanowi jedynie tło dla oddania uczuć głównej bohaterki: „tonie w morzu logiki”.12 Omawianemu powyżej synkretyzmowi towarzyszy naraz łączliwość podniosłego języka wypowiedzi z bogactwem potocznej mowy.
„Chrystus umarł
mnisi w ekstazie”13
W dodatku należy zaznaczyć, iż angielska brutalistka zarówno poprzez kolokwializmy, jak i poetyckie środki - będące de facto retoryczną ozdobą
– ukazuje zindywidualizowany język bohaterów. W odniesieniu do postaci wybiórczo realizowana jest w dramacie zasada decorum. Sara ze względu
na wysokie wykształcenie rodziców oraz ich dorobek i sławę traktowana może być, jako przedstawicielka wyższej klasy społecznej. Jednocześnie patrząc na to,
iż indywidualny dorobek Kane był zdobywany poprzez sukcesywną pracę pisarki wolno zasugerować, iż jest ona naraz reprezentantem grupy o średnim stanie zamożności. Wskutek czego brytyjskie dzieło będzie kumulowało powyższe,
dwa typy pozycji społecznych postaci. William Shakespeare i Sara Kane przeciwstawili się także klasycystycznej konstrukcji bohatera, który w dramacie odznacza się dynamiką i wewnętrznym skomplikowaniem. Jednocześnie główna postać dramatu została w jego obrębie zestawiona z osobą lekarza, który ze względu na swoje charakterologiczne cechy rodzi podobieństwo z antycznym, bo jednolitym
i statecznym bohaterem tragedii. Osoba brutalistki doskonale wpisuje się w pojęcie szekspirowskiego tragizmu postaci, która poprzez podporządkowywanie się własnym żądzom dokonuje złych decyzji. Dramatopisarka za renesansowym poetą ukazuje na scenie pojedynki, które w przeciwieństwie do praktyk Szekspira mają słowny charakter. Wyartykułowana śmierć stanowi wizualizację batalii,
którą William wprowadza na scenę. Interesujący jest także stosunek bohaterki
do wdrożenia fantastycznego świata, który został zaprezentowany przy pomocy psychicznej choroby głównej bohaterki. Jednocześnie jej procesy umysłowe stają się częścią rzeczywistości przez co następuje złączenie obu, wymienionych płaszczyzn, które wzajemnie nakładają się na siebie. Wspólne dla omawianych gatunków dramatu jest także dążenie bohatera do katastrofy. Fakt ten ukazuje, iż mimo strukturalnego rozluźnienia w dramacie jest zauważalny przyczynowo-skutkowy ciąg, który odsłania wnikliwa analiza.
IV.6. Sztuka „4:48 Psychosis” jako synteza romantycznego
i obyczajowo-psychologicznego dramatu
Brytyjskie dzieło stanowi jednocześnie syntezę romantycznego14
i obyczajowo-psychologicznego15 dramatu. O przynależności sztuki Kane
do gatunku z epoki wieku osiemnastego i dziewiętnastego decyduje luźna kompozycja utworu oraz fakt zaistnienia w jego obrębie rozbudowanych epickich
i poetyckich fragmentów. Należy przy tym zaznaczyć, iż pojedyncze zdarzenia utworu charakteryzowały się dużym poziomem niezależności. Niemniej jednak owa autonomiczność nie wadzi wyodrębnieniu relacji opartych na przeplataniu się monumentalnych scen z kameralnymi i nastrojowymi. Równocześnie łączy się
to z charakterystycznym dla romantycznego dramatu synkretyzmem kategorii estetycznych, w których groteska, podniosłość oraz realizm łączy się z komizmem
i fantastyką. Co naraz wpływa na niestałość tonu, czy napięcia dramatycznego. Postać Sary Kane dała także podstawy dla identyfikowania ją z bohaterem typowym dla doby romantyków. Nieszczęśliwa miłość oraz świadomość swojej wyjątkowości
i wizjonerskich umiejętności scala brutalistkę z prezentowanym typem postaci. Ponadto osobę z „4:48 Psychosis” wyróżnia wewnętrzna złożoność, która powoduje walkę człowieka z otaczającą go rzeczywistością. Co naraz wpływa na dualne zakończenie dramatu. Kane poprzez połączenie analizy psychicznych stanów
z obyczajowością wyrażoną w potocznej mowie postaci nawiązuje do drugiego
z przytoczonych powyżej gatunków dramatu. Bowiem angielska brutalistka na tle psychodramy prezentuje siebie, jako przedstawicielkę teatralnego środowiska,
które naraz toczy mowę o miłości, Bogu i społecznym otoczeniu. Sara wykorzystując własną osobę dąży do autentycznego ukazania bieżących sporów.
Swoistą dla obyczajowo-psychologicznego dramatu koncepcją jest realizacja zasady czwartej ściany16, która włącza publikę w toczącą się na scenie dysputę.
Kane poprzez ograniczenie postaci występujących w dziele stała się jednocześnie realizatorką powyżej idei teatru.
IV.7. Sztuka „4:48 Psychosis” jako synteza naturalistycznego i symbolicznego dramatu
Dzieło „4:48 Psychosis” ze względu na przynależność do konkretnego kierunku literackiego stanowi syntezę naturalistycznego17 i symbolicznego18 dramatu. Widoczne w sztuce elementy codzienności i ich werystyczne odmalowywanie przez pisarkę wskazuje na przynależnictwo utworu
do naturalistycznej formy literatury. Ponadto krytyczny dyskurs o istocie norm
i konwenansu wyrażony przez zastosowanie potocznej mowy bohaterki stanowi naraz potwierdzenie powyższej tezy. Obok problematyki społecznej Kane skupia się także na treściach związanych z psychologią, etyką i wewnętrzną przemianą bohaterów. Autorka nie ignoruje wpływu społecznego środowiska na indywiduum, dlatego też wskazuje na biologiczne czynniki, jakie mają wpływ na postępowanie Sary. Kane transportuje z naturalistycznego dramatu postać, której nie obce jest ludzkie skomplikowanie, co jednocześnie oddziałuje na niemożność jednoznacznego zaopiniowania bohaterki. Wielość znaczeń ukrytych pod dosłownością wypowiedzi stanowi dowód na podobieństwo sztuki brutalistki z symbolicznym dramatem. Dwudziestowieczna forma literatury charakteryzuje się wykreowaniem świata, który oprócz społecznych faktów korzysta także z symboli i niedomówień.
Użyte przez pisarkę metafory stanowią jedynie start dla poszukiwania rzeczywistej istoty wypowiedzi i stanu bohaterki. A owe odejście od dosłowności i realizmu jest oddane poprzez poetyzację, nastrojowość wykorzystanego języka.
IV.8. Podobieństwo sztuki „4:48 Psychosis” z ekspresjonistycznym dramatem
Pojmowanie utworu, pt.: „4:48 Psychosis” w kategoriach syntezy naturalistycznego i symbolicznego dramatu pozwala na powiązanie angielskiego dzieła z ekspresjonistyczną sztuką.19 Zaświadcza o tym fakt włączenia przez pisarkę w treść psychodramy elementów będących mocnym środkiem wyrazu.
Kane obok przedstawienia codziennych realiów wprowadza swoistą
dla ekspresyjnego dramatu monumentalizację osób i zdarzeń. W takim ujęciu teatralna instytucja jest miejscem ujawniania tajemniczych i symbolicznych uczuć, emocji.
IV.9. Podobieństwo sztuki „4:48 Psychosis” z epickim, poetyckim
i groteskowym dramatem
Podział dramatu ze względu na występowanie danych zespołów artystycznych pozwala także na wykazanie podobieństw dzieła Kane z epicką20, poetycką21 i groteskową22 formą sztuki. O bliskości utworu Sary z pierwszym, wyżej wymienionym dramatem zaświadcza dydaktyczna natura dzieła
„4:48 Psychosis”. Zaś na poetycki charakter utworu wskazuje nie tylko wierszowa forma wypowiedzi, ale i uznawanie przedstawionego świata, jako metaforycznego tworu. Jednocześnie poetycki dramat cechują odniesienia do różnych form sztuki.
I tak oto w brytyjskim dziele odnajdujemy reminiscencje do średniowiecznego moralitetu23, który odsłaniał bój bohatera z siłami dobra i zła. Przez co pointa utworu automatycznie wiązała się alegoryczno-dydaktycznym charakterem.
Naraz dramat „4:48 Psychosis” odnajduje cechy wspólne z misterium24,
które ukazywało zepsucie człowieka dążącego do pokuty z jednoczesnym oczekiwaniem jednostki na wyrok Sądu Bożego. Los Sary Kane przypomina etapy powyższego życia misterialnych bohaterów. Równocześnie nawiązania do biblijnych opowieści umieszczonych w dramacie mają nie tylko moralizatorską wymowę,
ale dążą do ukazania tragizmu chrześcijańskiego człowieka. Ostatnią dramatyczną formą ujętą w dziele Kane jest danse macabre25,która poprzez odwołania do mitologii i historii snuje rozważania na temat obecnych, filozoficznych zagadnień. Przez to sztuka Kane jest zbliżona do cech groteskowego dramatu, który skupia się na funkcjonowaniu człowieka we współczesnej rzeczywistości. Potężna chęć śmierci bohaterki odsłania paradoksalną sytuację, która jest wyrażona pod pozornie nieznaczącymi monologami i dialogami osób.
Ukazana w dramacie nieskładność jest nie tylko wyrazem zaburzeń umysłowych postaci, ale także celowym efektem artystycznym autorki. Ponadto bohater groteskowego dramatu i brytyjskiego dzieła posługuje się parodystycznym językiem, któremu dodatkowo wtórują ekspresjonizmy i surrealistyczne wyrażenia. Styl mowy postaci ukazuje naraz niemożność skomunikowania się jednostki ze światem.
IV.10. Sztuka „4:48 Psychosis” jako synteza awangardowego i współczesnego dramatu
Sztuka, pt.: „4:48 Psychosis” jest równocześnie scaleniem awangardowego26
i współczesnego dramatu.27 O zaistnieniu pierwszej z form zaświadcza deformacja świata przedstawionego, która wiązała się z ambiwalencją uczuć bohaterki.
Jednocześnie ukazanemu zniekształceniu realiów posłużył język przesycony neologizmami, czy wulgarnymi i potocznymi wyrażeniami. Tym samym Sara Kane nawiązała do teorii: „czystej formy”28, stworzonej przez Stanisław Ignacego Witkiewicza. Polski dramaturg i angielska brutalistka dążyli do połączenia w dziele katastrofizmu z karykaturą, nonsensu z intelektualną, ideologiczną i obywatelską tematyką. Sztuka wypełniając powyższe punkty miała wzruszyć, zszokować odbiorcę. Dzieło Sary Kane realizuje także wyznaczniki współczesnego dramatu.
Po pierwsze pisarka ujmuje w swoim dziele koncepcję wewnętrznego teatru prezentującego nietypową formę akcji, na którą składają się ludzkie rozważania
i doświadczenia. Ponadto niepowiązanie postaci dramatu z Sarą Kane doprowadza do wniosku, iż osobą występującą w dziele jest antybohater – bez imienia i ściśle wyznaczonego wieku. Jednocześnie postać cechuje duża oryginalność u podstaw, której spoczywa sprzeczność działań jednostki z pospolicie cenionymi normami. Tym samym dramat stanowi odzwierciedlenie bezładnego, chorego, bezsensownego świata, wobec którego bohater wyraża swój bunt. Owa nielogiczność rzeczywistości ukazana jest nie tylko w semantycznej treści wypowiedzi, ale także w konstruowaniu luźnych scen, fragmentarycznych monologów i konwersacji.
Istotnym zabiegiem dla współczesnego teatru jest zastosowanie znaczącej interpunkcji. Sara Kane stosując pauzy i wielokropki ukazuje ekspresję ciszy, spokoju i bezgłosu jednocześnie informując odbiorcę o trudnościach, jakie
go spotkają przy próbie interpretacji sztuki.
IV.11. Dualizm pojęć w konstrukcji dramatu – podsumowanie
W konkluzji badań nad budową dramatu, pt.: „4:48 Psychosis” należy zaznaczyć, iż dzieło angielskiej brutalistki stanowi syntezę prozy - swoistej
dla dramatu - i poezji - przeznaczonej dla liryki. Owe scalenie podkreśla wyjątkowość i oryginalność twórczości. Ponadto łączliwość brytyjskiego utworu
z gatunkami dramatów wywodzących się z różnych epok literackich zaświadcza nie tylko o ogromnej erudycji i świadomości działań pisarki, lecz także podkreśla odpowiedniość budowy dramatu z jego dualną treścią.
Abaniewicz Elżbieta, Na widnokręgu, „Twórczość” 2002 nr 7/8
Arystoteles, Teologiczna koncepcja fabuły tragicznej; budzenie litości i trwogi, przekł. Podbielski Henryk, Poetyka, Wrocław 1989
Balzac Honoriusz, Ojciec Goriot, przeł. Boy-Żeleński Tadeusz, Warszawa 1976
Borisowicz Szkłowski Wiktor, Sztuka jako chwyt. W: Teoria badań literackich
za granicą. Antologia t. II, cz. III. Wybór Skwarczyńska Stefania, Kraków 1986
Borowski Mateusz, Autentyczny teatr Sarah Kane, „Polonistyka” 2003 nr 9
Burzyńska Anna, Markowski Paweł Michał, Teorie literatury XX wieku,
Kraków 2006
Carnicella Cristina Maria, Per una teologia comunicativa, Roma 1992
Cash Adam, Psychologia dla bystrzaków, przeł. Matkowski Cezar, Gliwice 2007
De Saint-Exupéry Antoine, Mały książe, przeł. Szwykowski Jan, Warszawa 1993
Encyklopedia Powszechna PWN, red. Bonecki Henryk, Warszawa 1975, T. 2, 3
Encyklopedia Psychologii, red. Szewczuk Włodzimierz, Warszawa 1998
Encyklopedia Socjologii, red. Morawski Witold, Warszawa 2000, T. 3
Freud Zygmunt, Wstęp do psychoanalizy, Warszawa 1935
„House, M.D.”, [film], reż. Shore David, United States: FOX 2006, I płyta DVD
Izdebska Halina, Funkcjonowanie rodziny a zadanie opieki nad dzieckiem, Wrocław - Warszawa - Kraków 1967
Jan Paweł II, Redemptor hominis, Poznań 1979
Kane Sarah, 4:48 Psychosis, przeł. Rozhin Klaudyna, Nie wydano w Polsce
Kant Immanuel, Antropologia w ujęciu pragmatycznym, przeł. Drzazgowska Ewa, Sosnowska Paulina, Warszawa 2005
Koran, przeł. Bielawski Jan, Warszawa 1858
Lewis Michael, Haviland-Jones Jeannette, Psycholgia emocji,
przeł. tłum. Kacmajor Magdalena, Kołyszko Piotr, Okuniewski Jan i in.,
Gdańsk 2005
Literatura polska. Przewodnik Encyklopedyczny, pod red. Łąkowski Rafał, Warszawa 1984
Majcherek Janusz, Sarah Kane kontra Bridget Jones, „Teatr” nr 3/2003
Michałowska Teresa, Średniowiecze, Warszawa 1995
Nowicka Katarzyna: Przekład a recepcja kulturowa. Dziwne losy polskiej
Sary Kane. W: Kody kultury: interakcja, transformacja, synergia, Wrocław 2009
Ormicka Aleksandra, Ssanie w oku Blasted Zbombardowani,
„Puzdro- magazyn o zabarwieniu nadrealnym” nr 1/11/2005
Pawłowski Roman, Sara Kane „Miłości, moja miłości, dlaczego mnie opuściłaś”, „Gazeta Wyborcza/ Wysokie Obcasy” 2001 nr 28/09
Pavis Patrice, Słownik terminów teatralnych, przeł. Świontek Sławomir,
Wrocław 2002
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych. [Biblia Tysiąclecia]: Ewangelia wg św. Jana ( J 8, 7), Pieśń nad pieśniami
(Pp 2, 5; 3, 2), Pierwszy List Św. Jana Apostoła ( J 4,8),
Ewangelia wg św. Mateusza (Mt 26,39). Poznań – Warszawa 1982
Przyjdź Panie Jezu. Pamiętka I Komunii Św., Gruszka Jan, Kontkowski Lech Jerzy, Obirek Stanisław, Sermak Jerzy, Olsztyn 1995
Rostkowski Jan, Zarys psychologii małżeństwa, Warszawa 1987
Saunders Graham, Kocham mnie lub zabij, przeł. Burzyński Jan, Kraków 2011
Shakespeare William, Hamlet, przeł. Paszkowski Józef, Kraków 2003
Shakespeare William, Romeo i Julia, przeł. Słomczyński Marciej, Kraków 2002
Skuriat Krystyna, O odpowiedzialności. Filozofia moralna Romana Ingardena, „Res Humana” 2007 nr 1
Słownik frazeologiczny języka polskiego, Skorupka Stanisław, Warszawa 1977, T. 1
Słownik języka polskiego, red. Szymczak Mieczysław, Warszawa 1984, T. 1-3
Schmidt Joel, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, przeł. Sęk Bożena,
Librairie Larousse 1985
Słownik mitów i tradycji kultury, Kopaliński Władysław, Warszawa 2003
Słownik mitów i tradycji kultury, Kopaliński Władysław, Warszawa 1985
Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków 2004
Słownik pojęć filozoficznych, red. Krajewski Władysław, Warszawa 1996
Słownik psychologii, red. Kurcz Ida, Skarżyńska Krystyna, Warszawa 2000
Słownik symboli, Kopaliński Władysław, Warszawa 1990
Słownik symboli, Kopaliński Władysław, Warszawa 2006
Słownik terminów i pojęć filozoficznych, Podsiad Antoni, Warszawa 2000
Słownik terminów literackich, red. Sławiński Janusz, Warszawa 2002
Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Kopaliński Władysław, Warszawa 1983
Słownik wyrazów obcych PWN, red. Bańko Mirosław, Warszawa 2003
Szczepański Jan: rodzina. W: Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970
Szum Małgorzata, Psychoza o godzinie, „Przekrój” 2002 nr 7/2956
Szymborska Wisława, Wołanie do Yeti, Warszawa 2003, Czwarta nad ranem
Święty Augustyn, Państwo Boże, przeł. Kubicki Władysław, Kąty 2002
Taylor Paul, Obituary, „Independent” 23.02.1999
Tatarkiewicz Władysław, Historia filozofii, Warszawa 1970, T. 1
Tatarkiewicz Władysław, Historia filozofii, Warszawa 2001, T. 2
Tatarkiewicz Władysław, Historia filozofii, Warszawa 2002, T. 2
Terrinoni Ubaldo, Słowo Boże i śluby zakonne - obrazy biblijne. Część 2. Czystość, Mikulska Patrycja, Kraków 2004
Terrinoni Ubaldo, Słowo Boże i śluby zakonne. Obrazy biblijne. Część 1. Posłuszeństwo, przeł. Mikulska Patrycja, Kraków 2003
Terrinoni Ubaldo, Słowo Boże i śluby zakonne - obrazy biblijne. Część 3. Ubóstwo, Mikulska Patrycja, Kraków 2005
Tyszka Zbigniew, Socjologia rodziny, Warszawa 1979
Warlikowski Krzysztof: Skondensowany strach.
Rozm. przepr. Fryz – Więcek Agnieszka. „Didaskalia” 2001 nr 47
Wathen Ambrose, Silence, Washington 1973
Wielka Encyklopedia PWN, red. Wojnowski Jan, Warszawa 2001, T. 4
Wielka Encyklopedia PWN, red. Wojnowski Jan, Warszawa 2002, T. 8, 9, 10
Wielka Encyklopedia PWN, red. Wojnowski Jan, Warszawa 2003, T. 15, 16, 19
Wielka Encyklopedia PWN, red. Wojnowski Jan, Warszawa 2004, T. 22, 23
Wielka Encyklopedia PWN, red. Wojnowski Jan, Warszawa 2005, T. 11, 26, 27, 29, 30
Wiersze Czesław Miłosz, red. Lisowski Krzysztof, Kraków – Wrocław 1984, Piosenka o porcelanie
Wojciszke Bogdan, Psychologia miłości. Intymność. Namiętność. Zaangażowanie, Gdańsk 2003
Wybór poezji Juliusz Słowacki, red. Fabianowski Andrzej, Warszawa 2009, Testament mój
ŹRÓDŁA INTERNETOWE:
Aleksińska Agata: Racjonalno-emotywna psychoterapia Ellisa [online].
[dostęp 2 listopad 2008]. Dostępny w Internecie: http://biznes.net/blogposts/view/15883-RACJONALNO_-_EMOTYWNA_PSYCHOTERAPIA_ELLISA.html
Borkowska Grażyna: Pieśń Samotnego. W: „Kontrapunkt – Magazyn Kulturalny Tygodnika Powszechnego” 1997, nr 1-2 (13-14) [online]. [dostęp 6 lipiec 1997]. Dostępny w Internecie:
http://www.tygodnik.com.pl/kontrapunkt/13-14/borkow.html
Br. Kalikst Piotrowski Marcin: Tota pulchra es Maria.
W: „Młodzież Seraficka” 2006, nr 149 [online]. Dostępny w Internecie:
http://www.ms.ofm.pl/149/tota.php
Faliński Krzysztof, Kuncewicz Małgorzata: „Mój dom - moją twierdzą” –
- Województwo Zachodniopomorskie przeciw przemocy w rodzinie.
W: „Dziennik Nowogardzki” 2009, nr 22.05.2009 [online]. [dostęp 22.05.2009]. Dostępny w Internecie: http://domjudy.pl/dziennik/index.php?option=com_content&task=view&id=1687
Gruszczyński Piotr: Kasandra. W: „Tygodnik Powszechny” 2002, nr 9,3 [online]. Dostępny w Internecie: http://www.tygodnik.com.pl/numer/274709/index.html
Kania Aneta: Osiem przeszkód na drodze rozeznania duchowego.
W: „Zeszyty Formacji Duchowej” 2006 [online]. Dostępny w Internecie: http://www.katolik.pl/index1.php?st=artykuly&id=1340
Leszkowisz Paweł: Wzgórze nimf. Chadwick „matkowanie umysłu”.
W: „Artmix” 2003-2004, nr 7 [online]. Dostępny w Internecie: http://free.art.pl/artmix/archiw_7/leszkowicz.html
Moyes Jojo: Father set to sue over suicide of top playwright.
W: „The Independent” 1999, nr 20-09 [online]. Dostępny w Internecie: http://translate.google.pl/translate?hl=pl&sl=en&tl=pl&u=http%3A%2F%2Fwww.independent.co.uk%2Fnews%2Ffather-set-to-sue-over-suicide-of-top-playwright-1120633.html
Szabłonowski-Bończa Jan: Teatr jest światem, aktorami ludzie.
W: „Rzeczpospolita” 2001, 05.01.2001 [online]. [dostęp 05.01.2001].
Dostępny w Internecie:
http://new-arch.rp.pl/artykul/317627_Teatr_jest_swiatem__aktorami_ludzie.html
Trzęsiok Artur: Boże spojrzenie na człowieka [online]. [dostęp 24 marzec 2006]. Dostępny w Internecie: http://www.oaza.pl/kiosk/konspekty/bozespojrzenie.pdf
1 Słownik języka polskiego, red. Szymczak Mieczysław, Warszawa 1984, T.1 s. 577
2 Słownik terminów literackich, op. cit., s. 382
3 Tamże, s. 238
4 Tamże.
5 Tamże, s. 190-191
6 Słownik terminów literackich, op. cit., s. 223
8 Arystoteles, Teologiczna koncepcja fabuły tragicznej; budzenie litości i trwogi, przekł. Podbielski Henryk, Poetyka, Wrocław 1989, s. 336-339
9 Kane S., op.cit., s. 34
10 Tamże.
11 Słownik terminów literackich, op. cit., s. 585-587
12 Kane S., op.cit., s. 16
13 Tamże, s. 20
14 Słownik terminów literackich, op. cit., s. 110
15 Tamże, s. 109
16 Pavis Patrice, Słownik terminów teatralnych, przeł. Świontek Sławomir, Wrocław 2002, s. 85
17Literatura polska. Przewodnik Encyklopedyczny, pod red. Łąkowski Rafał, Warszawa 1984, s. 203
18 Tamże.
19 Tamże.
20 Słownik terminów literackich, op. cit., s. 571
21 Pavis P., op. cit., s. 105
22 Słownik terminów literackich, op. cit., s. 107
23 Tamże, s. 324
24 Tamże, s. 313
25 Tamże, s. 92-93
26 Literatura polska. Przewodnik Encyklopedyczny, op. cit., s. 204-205
27 Tamże.
28 Słownik terminów literackich, op. cit., s. 89